Lumi Vjosa, në jug të Shqipërisë, është një nga lumenjtë më të njohur në Shqipëri, për sa i përket trashëgimisë natyrore dhe vlerave të biodiversitetit që mban. Formacionet e ndryshme gjeologjike, karakteristikat e relievit dhe kushtet klimatike të pellgut të Vjosës kanë kontribuar në një diversitet të madh habitatesh dhe speciesh, shumë prej të cilave mbeten të pazbuluara edhe sot e kësaj dite. Bollëku i Vjosës me peshq, duke përfshirë grykëderdhjen e saj dhe lagunën e Nartës, e bëjnë këtë rajon mjaft të rëndësishëm për peshkim dhe shumë banorë vendas e kanë ndërtuar jetesën e tyre bazuar në peshkim me praktika kryesisht tradicionale të cilat vazhdojnë edhe sot e kësaj dite.
Lumi Vjosa, në jug të Shqipërisë, është një nga lumenjtë më të njohur në Shqipëri, për sa i përket trashëgimisë natyrore dhe vlerave të biodiversitetit që mban. Ai rrjedh për 270 kilometra nga malet e Pindos në Greqi deri në derdhjen në detin Adriatik, në veri të lagunës së Nartës në perëndim të Shqipërisë. Pellgu ujëmbledhës i tij është një nga më të mëdhenjtë në Shqipëri me një sipërfaqe totale prej 6704 kilometra katrorë (nga të cilat 4365 kilometra katrorë në Shqipëri dhe pjesa tjetër në Greqi) dhe përfshin disa nga vargjet malore më mbresëlënëse të jugut, duke përfshirë malin e Nemërçkës (2485). m), Këndrevica (2122 m) dhe malin e Çikës (2045 m). I gjithë pellgu ujëmbledhës duke përfshirë lumin kryesor dhe degët e tij karakterizohet nga një terren shumë i thyer, veçanërisht në pjesët e sipërme, ku karakterizohet nga grykat e thella, kanione dhe rrjedha të shpejta. Formacionet e ndryshme gjeologjike, karakteristikat e relievit dhe kushtet klimatike të pellgut të Vjosës kanë kontribuar në një diversitet të madh habitatesh dhe speciesh, shumë prej të cilave mbeten të pazbuluara edhe sot e kësaj dite. Shumë prej tyre janë të një rëndësie ndërkombëtare, të mbrojtura nga një mori konventash dhe direktivash ndërkombëtare, siç janë Direktivat e BE-së për Habitatet dhe Zogjtë. Shumka etj. (2018) në një përmbledhje të plotë të vlerave të diversitetit të pellgut ujëmbledhës të lumit Vjosa raportojnë më shumë se 150 lloje të florës dhe faunës, të cilat janë renditur në Shtojcat e Konventës së Bernës. Ndoshta një nga grupet më të dukshme të specieve, për të cilin Vjosa ka një rëndësi të madhe janë peshqit, nga të cilët rreth 31 lloje janë raportuar të jenë të pranishëm në sistemin lumor. Duke qenë krejtësisht e pandërprerë nga pengesat kryesore njerëzore, Vjosa përfaqëson një habitat të vazhdueshëm për shumë lloje peshqish, të cilët gjejnë këtu kushtet perfekte për t'u ushqyer, riprodhuar dhe migruar. Ngjala evropiane e njohur dhe e rrezikuar në mënyrë kritike (Anguilla anguilla) gjen në Vjosë një nga lumenjtë e fundit dhe të paktë në të cilin mund të kryejë një pjesë të migrimeve të saj të famshme në distanca të gjata, e patrazuar nga pengesat njerëzore. Për më tepër, disa lloje nën-endemike të peshqve janë të pranishëm këtu, duke përfshirë gurneckën e Ohrit (Cobitis ohridana) dhe atë të Pindit (Oxynoemachelius pindus) (Shumka et al. 2018). Bollëku i Vjosës me peshq, duke përfshirë grykëderdhjen e saj dhe lagunën e Nartës, e bëjnë këtë rajon mjaft të rëndësishëm për peshkim dhe shumë banorë vendas e kanë ndërtuar jetesën e tyre bazuar në peshkim me praktika kryesisht tradicionale të cilat vazhdojnë edhe sot e kësaj dite.
Pellgu i Vjosës është bastioni i fundit i shkabës egjiptiane të rrezikuar në mënyrë kritike (Neophron percnopterus) në Shqipëri. Ky shpend madhështor është shkaba e vetme e mbetur që ende shumohet në vend (tre specie të tjera janë zhdukur në dekadat e fundit) dhe daljet shkëmbore nëpër malet e luginës së Vjosës ofrojnë kushte ideale për folezimin e tyre. Lugina e Drinos, dega më e madhe e Vjosës, është pjesë e një rruge të rëndësishme migrimi për skifterët thonjëbardhë (Falco naummani) që mblidhen në mijëra në këtë rajon përpara se të përgatiten për migrimin e tyre vjetor në jug.
Në pellgun e Vjosës janë evidentuar më shumë se 250 lloje shpendësh (Shumka et al., 2018), në të gjithë shumëllojshmërinë e habitateve që ai përfshin. Pika më e frekuentuar për shpendët në rajon është rajoni i deltës së Vjosës, duke përfshirë lagunën e Nartës dhe ligatinat ngjitur me to. Ky kompleks ligatinash dhe habitatesh të lidhur është shtëpia e mijëra shpendëve, të cilët gjejnë këtu kushte perfekte për shumim, ushqim dhe pushim. Çdo dimër më shumë se 10 mijë zogj strehohen rregullisht në lagunë dhe habitatet e afërta, duke e bërë Nartën një vend me rëndësi ndërkombëtare për shpendët shtegtarë. Llojet kryesore të shquara të pranishme këtu përfshijnë pelikanin dalmat (Pelecanus crispus), sqepbiza (Recurvirostra avosetta) si dhe shumë çafka, kormorantë dhe pulëbardha. Një pamje e magjishme janë moria e flamingove më të mëdhenj (Phenicopterus roseus) që banojnë në mijëra në lagunë dhe kripëra dhe ofrojnë një spektakël të mahnitshëm për ata me fat që arrijnë t'i shohin ato kur fluturojnë. Laguna e Nartës dhe ekosistemi përreth përfaqësojnë një nga ekosistemet ligatinore më të mëdha dhe më të rëndësishme të Shqipërisë dhe të Mesdheut. Përveçse është pjesë e Rrjetit të Zonës së Mbrojtur të Shqipërisë, Vjosë-Narta është pjesë e pothuajse të gjitha rrjeteve ekologjike ndërkombëtare ku mund të jetë pjesë një zonë natyrore në Shqipëri. Kjo ligatinë njihet si 'Zonë e Rëndësishme e Zogjve' (Important Bird Area - IBA) dhe njihet si 'Zonë kryesore e biodiversitetit' (Key Biodiversity Area - KBA). Vjose-Narta plotëson të gjitha kriteret për t'u klasifikuar si "Ligatina me rëndësi ndërkombëtare" (Wetland of International Importance) sipas Konventës së Ramsarit, të cilën Shqipëria e ka ratifikuar. Gjithashtu është emëruar nga qeveria shqiptare si vend kandidat për Rrjetin Emerald sipas Konventës së Bernës me një sipërfaqe prej 19.412,00 hektarësh.
Më shumë se 200 lloje shpendësh të egër migrojnë në këtë zonë (Mladenov et al., 2018; Shumka et al., 2018). Nga ky numër, 33 specie renditen si të kërcënuara në Listën e Kuqe të Florës dhe Faunës së Shqipërisë, ku 8 specie shpendësh kanë statusin e të rrezikuar në mënyrë kritike (Critically Endangered - CR), 9 të klasifikuara si të rrezikuara (Endangered - EN), 13 lloje shpendësh të klasifikuara si të cënuara (Vulnerable - VU). dhe 3 lloje shpendësh që kanë statusin pothuajse të kërcënuara (Near Threatened - NT). Për më tepër, 123 lloje janë renditur në Shtojcën II të 'Konventës së Bernës', që nënkupton se speciet kanë nevojë për mbrojtje të veçantë në të gjitha vendet e vargmalit të kontinentit evropian. Gjithashtu, 7 lloje janë të listuara në Aneksin I të Konventës për Speciet Migruese (CMS), e cila rendit speciet migruese, popullatat e të cilave vlerësohet të jenë të kërcënuara në një pjesë ose në të gjithë zonën e tyre të shpërndarjes. Në bazë të kësaj konvente, Shqipëria ka nënshkruar ‘Marrëveshjen për Ruajtjen e Shpendëve Ujorë Migrues Afriko-Euraziatikë’ (AEWA), e cila ka të bëjë me 92 specie të gjetura në Vjose-Nartë dhe detyron palët nënshkruese të krijojnë ose ruajnë kushte të përshtatshme habitati për këto specie. Ndërkohë, për sa i përket popullatave të shpendëve brenda BE-së, 23 lloje janë me interes të veçantë ruajtjeje pasi popullatat e tyre kanë hyrë në një nga linjat e kërcënuara sipas Unionit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN). Së fundi, 62 lloje janë renditur në Aneksin 1 të Direktivës së Shpendëve, e cila detyron shtetet anëtare dhe ato vende që kanë nënshkruar Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit me Bashkimin Evropian të shpallin Zonat e Mbrojtjes së Veçantë (Special Protected Areas - SPA) për këto specie.
Vjosë-Narta është zona më e rëndësishme e shumimit në Shqipëri dhe një nga më të rëndësishmet në Evropë për disa lloje të rendit Charadriiformes, të cilat kanë popullata që tejkalojnë 1% të popullsisë së përgjithshme brenda rajonit biogjeografik. I tillë është rasti i sqepbizës (Recurvirostra avosetta), popullsia e shumimit të së cilës, brenda Peizazhit të Mbrojtur Vjose-Nartë, është më shumë se 1% e popullsisë së përgjithshme në rajonin biogjeografik të Evropës Juglindore, Detit të Zi dhe Turqisë. Përveç kësaj, zona mban rregullisht më shumë se 1% të popullatave të disa llojeve të rajonit të Mesdheut dhe Detit të Zi, si pelikani dalmat (Pelecanus crispus), flamingo (Phoneicopterus roseus) dhe të tjerë.
Diversiteti i habitateve përgjatë lumit dhe në zonën më të gjerë të pellgut, krijon një diversitet shumë të lartë të llojeve të gjitarëve gjithashtu. Lundërza euroaziatike e kërcënuar globalisht (Lutra lutra), gjen në Vjosë kushte perfekte për të jetuar dhe për t’u riprodhuar dhe studimet tregojnë se ky ekosistem i pandërprerë lumenjsh dhe përrenjsh është një nga vendet më të rëndësishme për speciet në vend (Bego dhe Hysaj, 2018 ). Zonat malore të pellgut duke përfshirë Parkun Kombëtar të Bredhit të Hotovës, malin e Nemërçkës dhe të tjera janë shtëpia e komuniteteve të gjitarëve të mëdhenj, duke përfshirë ariun e murrmë (Ursus arctos), ujkun gri (Canis lupus), dhinë e egër (Rupicapra rupicapra), derrin e egtër (Sus scrofa) dhe kaprollin (Capreolus capreolus). Në zonat bregdetare të Nartës dhe Treportit janë pikasur foka (Monachus monachus), të cilat janë shumë të rrezikuara. Lakuriqët e natës janë gjithashtu të shumtë në pellgun e Vjosës me praninë e 29 llojeve (nga 32 të evidentuara në Shqipëri) deri më tani (Shumka et al., 2018).
Për të plotësuar diversitetin e pabesueshëm të pellgut të Vjosës, mund të përmendet prania e më shumë se 1500 llojeve të bimëve dhe pemëve, pothuajse gjysma e të gjithë specieve të regjistruara deri më tani në Shqipëri. Përveç kësaj, rreth 13 lloje amfibësh dhe 32 lloje zvarranikësh janë raportuar gjithashtu. Breshka detare e kërcënuar globalisht (Caretta caretta) së fundmi është përpjekur të krijojë fole në brigjet ranore në perëndim të lagunës së Nartës(AdZM Vlore, 2021).
Megjithëse shkencëtarët dhe konservatorët kanë diskutuar për një kohë të gjatë për biodiversitetin unik të Vjosës dhe e kanë lidhur atë kryesisht me natyrën e paprekur të lumit, planet e zhvillimit të infrastrukturës duket se shkojnë në drejtim të kundërt dhe shpërfillin trashëgiminë natyrore të Vjosës. Planet për zhvillimin e hidrocentraleve në Vjosë janë njohur prej kohësh dhe janë objekt i kundërshtimeve nga komuniteti kombëtar dhe ndërkombëtar për ruajtjen e natyrës. Thirrja që Vjosa të bëhet Park Kombëtar është mbështetur masivisht dhe ka sjellë nevojën për të mbrojtur këtë ekosistem unik në vëmendjen e shumë njerëzve në mbarë botën. Një përparim i madh në përpjekjet për mbrojtjen e Vjosës u arrit në qershor 2022, kur qeveria shqiptare nënshkroi një memorandum për hapjen e rrugës drejt një Parku Kombëtar të ardhshëm (Patagonia 2022). Kjo shenjë e angazhimit të Qeverisë Shqiptare për mbrojtjen e Vjosës, me siguri po i jep fund njëherë e mirë planeve për projektet e zhvillimit të hidrocentraleve në Vjosë. Gjithsesi, kërcënime të tjera nga planet e zhvillimit, ndoshta jo aq të njohura si hidrocentralet, por po aq të rrezikshme për natyrën e Vjosës, po shfaqen në kohët e fundit. Kërkimet mbi nxjerrjen e naftës në pjesët e sipërme të luginës, vendosin një rrezik të jashtëzakonshëm për natyrën e rajonit, nëse kërkime të tilla çojnë në fillimin e një industrie të nxjerrjes së naftës në të ardhmen (Taylor, 2021). Planet për të ndërtuar një aeroport ndërkombëtar, më i madhi në vend, dhe infrastruktura masive turistike (përfshirë resortet dhe një marinë) në deltën e Vjosës dhe ngjitur me lagunën e Nartës, kërcënojnë integritetin e pjesës më të larmishme biologjike të luginës dhe përbëjnë një rrezik, në radhë të parë, për mijëra zogj që banojnë në këtë rajon. Punimet fillestare të ndërtimit të aeroportit kanë filluar së fundmi dhe tashmë po ndikojnë në masë të madhe florën dhe faunën vendase. Funksionaliteti dhe efektiviteti i Parkut Kombëtar të ardhshëm për mbrojtjen e trashëgimisë natyrore të Vjosës do të testohet fuqishëm, nëse do të duhet të përballojë shpimet e naftës, zhvillimin e aeroportit dhe infrastrukturën turistike brenda kufijve të tij ose në afërsi.